Staw skroniowo-żuchwowy jest strukturą umożliwiającą ruch szczęki, wspomagającą funkcje mowy oraz stanowi pomoc w procesie żucia. Staw ten jest kluczowym ogniwem łączącym czaszkę ze szczęką.
Staw skroniowo- żuchwowy jest stawem parzystym i maziówkowatym. Na jego powierzchnie stawowe składają się dół żuchwowy kości skroniowej i wyrostek kłykciowy żuchwy znajdujący się na głowie żuchwy. Powierzchnia w dole żuchwowym mieści się poniżej otworu słuchowego zewnętrznego, jest wklęsła i graniczy od przodu z guzkiem stawowym.
Między powierzchniami stawowymi jest usytuowany krążek stawowy, zbudowany z tkanki łącznej kolagenowej i tkanki chrzęstnej włóknistej. Krążek ten jest bardzo słabo unerwiony i unaczyniony, a jego odżywianie odbywa się przez płyn maziowy. Funkcją tej struktury jest absorpcja obciążenia i stykanie powierzchni stawowych. W patologii krążka stawowego jest on najczęściej przemieszczony do przodu, powodując charakterystyczny odgłos klikania. Staw skroniowo-żuchwowy jak każdy staw posiada torebkę stawową, która ze względu na swoją luźna budowę, umożliwia większą ruchomość bez ryzyka rozerwania jej. Trzy więzadła, które wzmacniają torebkę to: więzadło boczne, więzadło rylcowo-żuchwowe, więzadło klinowo- żuchwowe.
Do mięśni biorących udział w zamykaniu żuchwy należą: mięsień skroniowy, mięsień żwacz, mięsień skrzydłowy boczny i przyśrodkowy. Pierwszy z nich, mięsień skroniowy, wypełnia dół skroniowy i ze względu na swoją wachlarzowatą budowę jest bardzo mocnym mięśniem. Jego funkcją jest unoszenie żuchwy. Mięsień żwacz przyczepia się od dolnej krawędzi łuku jarzmowego i do powierzchni bocznej kąta żuchwy. Napinanie go powoduje zaciskanie zębów oraz protrakcje żuchwy. Jest najsilniejszym mięśniem żucia. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy odpowiada za unoszenie żuchwy , a mięsień skrzydłowy boczny uczestniczy w funkcji jej wysunięcia.
Staw skroniowo-żuchwowy jest stawem parzystym i ruchy zachodzą w obu stawach współbieżnie. Przy opuszczaniu i unoszeniu (otwieranie i zamykanie ust) oraz przy protrakcji i retrakcji żuchwy (wysuwania i cofania) odbywają się symetryczne ruchy, a asymetryczne w czasie translacji w bok (ruchy boczne żuchwy np. w czasie żucia).
Zaburzenia stawów skroniowo-żuchwowych (TMD) powodują dolegliwości bólowe i tkliwość w obrębie żuchwy oraz otaczających ją struktur. Od 5% do 12% ogólnej populacji cierpi na jakąś formę zaburzeń stawu skroniowo-żuchwowego. Schorzenie to jest prawie ośmiokrotnie częstsze u kobiet niż u mężczyzn.Każdego roku około 4% kobiet w wieku 19-24 wykazuje objawy zaburzeń skroniowo-żuchwowych. Osoby w przedziale wieku 20-40 lat są najbardziej narażone na rozwój TMD.
Przyczyny zaburzeń skroniowo-żuchwowych
Jeśli chodzi o przyczyny zaburzeń stawów skroniowo- żuchwowych, mogą być one raczej wynikiem wielu różnych czynników lub ich kombinacji.
Przyczyny TMD (z angl. temporomandibular disorders, zaburzenia skroniowo-żuchwowe) mogą obejmować:
- Uraz w obrębie szczęki np. złamanie, podwichnięcie lub zwichniecie żuchwy. W przypadku zwichnięcia dochodzi do całkowitej utraty kontaktu pomiędzy kłykciem, a panewka stawu. Dochodzi do zablokowania w otwarciu. Objawami u pacjenta są: ból, spazm mięśniowy, ograniczenie ruchu żuchwy.
- Zgrzytanie lub zaciskanie zębów (bruksizm). Bruksizm jest przewlekłą aktywnością mięśni żucia, która cechuje się zaciskaniem zębów, zgrzytaniem zębów lub szybkimi ruchami żuchwy. Może występować zarówno w dzień jak i w nocy. Bruksizm należy do parafunkcji, które objawiają się nawykowym zachowaniem w obrębie jamy ustnej. Do parafunkcji można zaliczyć przygryzanie ust lub wewnętrznej powierzchni policzków, obgryzaniem paznokci, długopisu czy nawykowe żucie gumy. Najczęściej bruksizm jest zachowaniem nieświadomym i pacjencji nie zdają sobie sprawy z tej parafunkcji.
- Zmiany zwyrodnieniowe stawu skroniowo-żuchwowego
- Zaburzenia wewnątrzstawowe np. dysfunkcja krążka stawowego
- Napięcia mięśniowo- powięziowe struktur w obrębie stawu
- Chroniczny stres
W przypadku TMD opracowano 5 pytań diagnostycznych, które mogą świadczyć o zaburzeniach w obrębie tych stawów.
- Czy kiedykolwiek miałeś/-aś dolegliwości bólowe w szczęce, skroniach, uchu lub przed nim po którejś stronie?
- Czy w ciagu ostatnich 30 dni, podczas ruchu żuchwy, pojawiły się dźwięki w obrębie stawu?
- Czy w ciągu ostatnich 30 dni występowały bóle głowy, obejmujące skronie, potylice lub szyje?
- Czy kiedykolwiek pojawiła się sytuacja, że nie mogłeś/- aś otworzyć ust w swoim pełnym zakresie lub żuchwa zatrzymała się na chwilę podczas ruchu?
- Czy w ciagu ostatnich 30 dni doszło do zablokowania żuchwy, czyli niemożność jej zamknięcia?
Wystarczy jedna odpowiedź twierdząca, żeby móc podejrzewać zaburzenia pochodzenia skroniowo- żuchwowego.
Objawy TMD
Jednymi z najczęstszych objawów TMD są bóle głowy oraz przemieszczenie krążka stawowego.
Objawem zaburzeń wewnątrzstawowych jest przemieszczenie krążka z repozycją lub bez repozycji. Przemieszczenie dysku z redukcją często powoduje bezbolesne klikanie lub trzaskanie w czasie otwierania ust. Dyslokacja bez redukcji zwykle nie powoduje dźwięku, ale maksymalne rozwarcie między górnymi i dolnymi siekaczami jest zmniejszone. Powoduje to ból i ograniczenie zakresu ruchu. U niewielkiego odsetka pacjentów objawy przemieszczenia krążka bez redukcji ustępują samoistnie po 6-12 miesiącach.
Z TMD najczęściej współwystępują napięciowe bóle głowy, szyjno pochodne bóle głowy oraz migreny.
Ból głowy typu napięciowego jest najczęściej występującym bólem głowy, dotyczy ok 38% populacji świata. Objawia się bólem obustronnym, rozproszonym, opasającym, z częstotliwością ok 1-30 razy w miesiącu. Czynnikami nasilającymi ten ból są stres, stany lękowe, depresja, punkty spustowe w obrębie karku i żuchwy.
Ból głowy pochodzenia szyjnego dotyczy jednej strony głowy tzw. zablokowana strona., zaczyna się od szyi i może promieniować do oka. Ponad 80% osób bo urazie typu whiplash zgłasza bóle głowy typu szyjnego w ciągu 2 miesięcy od urazu. Około 35% pacjentów z zaburzeniami skroniowo- żuchwowymi przeszło uraz typu whiplash.
Objawy TMD bardzo często występują u osób z migrenami. Ten rodzaj bólu głowy jest w 60% jednostronny, uderzający i pulsujący. Nasilenie dolegliwości często uniemożliwia wykonywanie czynności dnia codziennego, a czas trwania migreny szacuje się miedzy 4 a 72 godziny. Czynnikami nasilającymi bóle migrenowe są między innymi stress, zaburzenia hormonalne, zaburzenia snu, światło, alkohol i palenie papierosów.
Pozostałe objawy zaburzeń skroniowo- żuchwowych:
- Ból szczęki
- Ból i uczucie zmęczenia twarzy
- Dolegliwości bólowe w obrębie szyi i obręczy barkowej
- Ograniczenie ruchomości w czasie otwierania ust lub zablokowanie żuchwy przy ruchu zamykania ust
- bruksizm dzienny i nocny
- klikanie w obrębie stawu
- szumy uszne (uczucie przepełnienia ucha)
- Bóle zębów
- Wyciski na języku, szczególnie na bocznych krawędziach
- Zaburzenia snu
Leczenie i profilaktyka
Najskuteczniejszą formą leczenia TMD jest fizjoterapia w postaci terapii manualnej. Powodują ona zmniejszenie dolegliwości i zaburzeń w relatywnie krótkim czasie. Dodatkowo celem jest poprawa rozciągliwości tkanek, zwiększenie zakresu ruchu. Praca z pacjentem z zaburzeniami skroniowo- żuchwowymi obejmuje również terapie w obrębie kręgosłupa szyjnego: przywrócenie pełnego zakresu ruchomości, wzmocnienie wytrzymałości mięśni zginaczy szyi oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych mięśni szyi.
W profilaktyce TMD zwracamy uwagę na czynności dnia codziennego np. podkładanie pięści pod szczękę w trakcie ziewania, spożywanie produktów niewymagających dużej częstotliwości żucia, prawidłowa pozycja języka w spoczynku i w trakcie połykania(język za górnymi siekaczami), oddychanie przez nos.
We własnym zakresie pacjent może wykonywać autoterapie stawu skroniowo- żuchwowego, automobilizacje oraz ćwiczenia wzmacniające ruchomość stawu.
